Interpunkcja dla średnio zaawansowanych

Współautorką tekstu jest Tarnina, która przez ostatnie miesiące niestrudzenie próbowała mnie nauczyć i pokazać na tym przykładzie, jak napisać udany poradnik.

Serdecznie dziękujemy Ananke za długotrwały wysiłek włożony w betę, dzięki któremu tekst niewątpliwie jest lepszy i bardziej przystępny.

Nasz poradnik powstał w odpowiedzi na żywotne potrzeby amatorów fantastyki, którzy znają już podstawy interpunkcji, ale chcieliby ją głębiej zrozumieć i oduczyć się typowych błędów. Jednak ponieważ my, z łaski Thota autorzy, nie możemy mieć pewności, że czytelnik przeczytał Interpunkcję dla początkujących, zaczniemy od krótkiego powtórzenia, zanim przejdziemy do spraw trudniejszych. Do swobodnej lektury tego wykładu niezbędna jest też odrobina wiedzy o budowie zdań, pasjonująco opisana w poradniku Składnia dla początkujących.

Wiemy, że przecinki potrafią sprawić więcej trudności niż opisanie walki rycerza ze smokiem – w istocie wiążą się z nimi prawie wszystkie reguły i błędy interpunkcyjne. Najbardziej typowym zastosowaniem przecinka, z którym zapoznamy się najpierw, jest rozdzielanie wypowiedzeń składowych.

1. Przecinki zjawiające się bez zaproszenia

Kiedy czytamy na głos, w pewnych miejscach w zdaniu musimy zaczerpnąć powietrza – wielu autorów odczuwa potrzebę zaznaczenia takiej przerwy przecinkiem, ale nie należy tego robić. Polska interpunkcja odzwierciedla przede wszystkim budowę zdania, a nie pojemność płuc czytelnika (która może być różna). Choćby nawet grupa podmiotu była tak długa, że doświadczony szerpa nie przeczytałby jej jednym tchem, i tak nie oddzielamy jej od grupy orzeczenia.

Zed[-,] zszedł.

Widok intensywnie zielonego i bezczelnie roześmianego smoka leżącego w stadzie owiec niczym szwagier Walenty ostatniego dnia wczasów na szwedzkim stole w bufecie[-,] sprawił bacy niewypowiedzianą przykrość i skłonił go do ponownego rozważenia priorytetów życiowych.

Podobnie nie oddzielamy grupy orzeczenia od grupy dopełnienia ani rzeczowników i przymiotników od ich określeń (przydawek):

Popełniasz karygodne błędy.

Zasługujesz na pręgierz publiczny.

Błędem jest stawianie przecinka po grupie okolicznika, kiedy zaczyna ona zdanie, a nie jest sama zdaniem podrzędnym. Weźmy na przykład:

Mimo zrozumiałych obaw[-,] kapłanka pozwoliła smokowi na ceremonialny pocałunek.

Moglibyśmy to zdanie przeformułować tak:

Kapłanka pozwoliła smokowi na ceremonialny pocałunek mimo zrozumiałych obaw.

Albo tak (i wtedy wolno nam postawić przecinki, żeby podkreślić wtrącony charakter informacji):

Kapłanka, mimo zrozumiałych obaw, pozwoliła smokowi na ceremonialny pocałunek.

W rzadkich wypadkach, gdy koniec takiej grupy okolicznika wymaga zaznaczenia dla nadania wypowiedzi jednoznaczności, służy do tego myślnik:

Oprócz kilku nietrzeźwych aktorów i licznych potknięć tekstualnych – w roli Yorricka wystąpił przywódca ostatniego powstania gnomów, co było najciekawszym momentem przedstawienia.

2. Przecinki oznaczające uległość i podrzędność

Jak wiadomo, zdanie składa się z podmiotu (i jego grupy), orzeczenia (z dodatkami) i dopełnienia (albo kilku). Proste? Złożone też, ale zdania złożone polegają na tym, że mają więcej orzeczeń. 

O byciu zdaniem decyduje bowiem orzeczenie właśnie:

Pada. Wieje. Myślę.

Co nam wyjdzie, jeśli połączymy te najprostsze zdania?

Pada, wieje, a ja myślę.

Albo inaczej:

Myślę, że wieje i pada.

Mamy zdanie złożone. Każdy z jego składników sam jest zdaniem, czyli ma własne orzeczenie – podmiotami i dopełnieniami mogą się dzielić, ale nie muszą. Mogą też stanowić dookreślenia innych składników.

Weźmy na przykład:

Widzę ostatnio, że młode żywiołaki garną się do nauki interpunkcji.

Tutaj głównym (czyli nadrzędnym) orzeczeniem jest „widzę”. „Ostatnio” to zwykły okolicznik czasu, który nie powinien nam sprawić trudności, natomiast dopełnienie samo jest zdaniem:

że młode żywiołaki garną się do nauki interpunkcji.

Ma podmiot: młode żywiołaki;

orzeczenie: garną się;

i dopełnienie: do nauki interpunkcji.

Albo:

Ten prezent wręczył nam smok, który mieszka pod przełęczą.

Zdanie główne: Ten prezent wręczył nam smok;

zdanie podrzędne: który mieszka pod przełęczą.

Tutaj zdanie podrzędne należy do grupy podmiotu.

Jakiejkolwiek jednak funkcji by nie pełniło, z której strony by nie stało (bo może się znaleźć w różnych miejscach całości), zdanie podrzędne oddzielamy przecinkiem. Można sobie wyobrazić, że orzeczenia to bazyliszki i pogryzłyby się, gdyby ich nie rozdzielał mur przecinka.

Uwaga! Są też czasowniki, które nie pełnią w zdaniu funkcji orzeczenia – ich nie wydzielamy (to grzeczne, oswojone bazyliszki), jak na przykład:

Zawsze chciałam zostać barbarzyńską fryzjerką.

Tutaj bazyliszek ma dwie głowy – „chciałam fryzjerką” nie ma sensu bez jakiegoś „być” czy „zostać” – i nie będzie się gryzł sam ze sobą.

3. Równi sobie partnerzy a przecinki

Są też zdania złożone współrzędnie – żadne z nich nie jest częścią drugiego, po prostu mieszkają sobie razem. Niektórzy współlokatorzy potrzebują przecinka, innym zapewnia prywatność spójnik. Zdolność do kasowania przecinka mają spójniki z grupy „i-lub-ani”, sygnalizujące łączność lub rozłączność. Będziemy je odtąd nazywać spójnikami czułymi, jako że przytulają sąsiadujące zdania (ale wiąże się z tym wiele szczegółowych reguł, należy więc zachować przy nich czujność):

Przepłynę jezioro zamieszkiwane przez krakena oraz pocałuję krasnoludzką atletkę.

Orkowie spadli w przepaść albo pożarł ich smok.

Nie jadam stworzeń rozumnych ani nie pozwalam na to moim podwładnym.

Pozostałe przypadki zdań współrzędnych wymagają przecinka.

Elfowie nacierają z przodu, a nimfa z tyłu wzywa naród do powstania.

Część nimf wyznaje autopanteizm, czyli oddaje cześć własnej obecności w każdej cząstce Natury.

Nie jadam stworzeń rozumnych, uważam się więc za jarosza.

Jeżeli w zdaniu współrzędnie złożonym nie ma spójnika, powinien być przecinek – czasami można go zastąpić średnikiem.

Mówiono o elfce, mówi się o sukkubie.

Ale jeśli zdanie jest złożone podrzędnie, a zdanie nadrzędne stoi na początku, znakomicie sprawdzi się dwukropek:

Nie idź w góry o tej porze: niedźwiedzie są drażliwe na wiosnę.

4. Przecinki, które służą do wtrącania się w cudze sprawy

Kiedy rozrywamy wypowiedzenie na dwoje, żeby włożyć do środka inne wypowiedzenie – podrzędne albo i współrzędne z tym głównym – to drugie wypowiedzenie nazywamy wtrąconym i otaczamy z obu stron przecinkami lub myślnikami:

Żywiołaki plotą, gdy użyją miodu pitnego, najrozmaitsze dyrdymały.

A dlaczego? Dlatego, że polska interpunkcja ma charakter składniowy – odzwierciedla budowę zdania. A jednak właśnie tę regułę łamie się często, może najczęściej. O ile przecinek przed zdaniem wtrąconym stawiamy odruchowo, jak zwykle przed zdaniem podrzędnym, o tyle przecinek po nim ma skłonność do umykania.

Dzieje się tak z dwóch przyczyn. Po pierwsze, pisząc długie zdanie złożone, autor może łatwo zapomnieć, że znajdował się wewnątrz części wtrąconej i powinien ją zamknąć przecinkiem. Po drugie, omawiana zasada nieraz wymaga postawienia przecinka w miejscach, w których zwykle się go nie stawia i popularnie znane (a nieraz nawet nauczane w szkołach!) wytyczne kazałyby go pominąć, na przykład między grupą podmiotu a grupą orzeczenia lub przed spójnikiem czułym:

Orkowie jedzą jeńców wojennych, co stanowi naruszenie wszelkich traktatów, i własnych rannych.

Zapis bez przecinka wskazywałby, że pożeranie jeńców wojennych stanowi naruszenie… własnych rannych.

Smoki, skoro dotychczas nie ukończono budowy strażnicy, przelatują niezauważone.

Warto zauważyć, że w tym przykładzie wtrącony jest równoważnik zdania podrzędnego.

W bardzo długich i wielokrotnie złożonych zdaniach pomyłki związane z tą regułą przydarzają się nawet najwybitniejszym autorom. Przyjrzyjmy się cytatowi z Czesława Miłosza:

Monsieur Lebreton, kupiec, dał mu dwieście franków, byle się wyniósł i dług ostatnich dziedziców, pięćdziesiąt tysięcy, wykupił za tysiąc dwieście. „Byle się wyniósł” jest grupą wtrąconą i powinno być obustronnie wydzielone przecinkami. Inaczej współrzędność nie zachodziłaby między „dał” i „wykupił”, tylko między „wyniósł” i „wykupił”. Czyli zdanie w podanej przez noblistę formie sugeruje, oczywiście wbrew kontekstowi, że nie Lebreton wykupił dług, tylko ów biedak opłacony dla świętego spokoju.

5. Wtrącenia w zdaniach pojedynczych

Grupa wyrazów nie musi być zdaniem podrzędnym ani jego równoważnikiem, żeby stanowić wtrącenie i potrzebować wydzielenia przecinkami lub myślnikami. Zobaczmy najczęściej spotykane przykłady takich wtrąceń.

Pojedynczy wyraz (albo dłuższe wyrażenie), który nie należy do struktury zdania:

Nie wykształciła, rzeczywiście, odporności na smoczy jad.

Zwyczaje godowe fraglesów, powtarzam, nie obchodzą mnie nic a nic.

Objaśnienie lub analogia:

Towary niebezpieczne przeznaczone do transportu, na przykład to jajo bazyliszka, stemplujemy atramentem na bazie azotanu srebra.

Dopowiedzenie – tutaj dopowiada grupa przydawki:

Fenicjanin Flebas, martwy od dwu niedziel, nie był osobistym znajomym Eliota.

A tutaj grupa okolicznika:

Wieś wyludnia się, wskutek braku ochrony przed trollami, i pola leżą odłogiem.

Nie będziemy tutaj omawiać wszystkich możliwości, zresztą – najważniejszy jest zdrowy rozsądek. Autor powinien wiedzieć, co podaje czytelnikowi jako danie główne, a co na deser. W przypadkach wątpliwych warto sobie zaufać, choć szyk stanowi pomocną wskazówkę: deser podajemy zwykle po obiedzie, a dodatkowe informacje – po tym, do czego się odnoszą. W niektórych przypadkach mamy zatem swobodę decyzji, czy oznaczyć coś jako wtrącenie (jak w omawianym na początku poradnika zdaniu z kapłanką i smokiem).

Wtrąceniem może być również grupa wołaczowa, ale o niej powiemy jeszcze osobno.

6. Ni pies, ni wydra, czyli kłopotliwa natura imiesłowów

Imiesłów, czyli czasownik wypożyczony do pracy na stanowisku przymiotnika lub przysłówka, w zasadzie nie bywa orzeczeniem – ale to nie znaczy, że nie lubi przecinków. W polszczyźnie dzielimy imiesłowy na:

przymiotnikowe – zachowujące się jak przymiotniki (określające rzeczowniki): piszący, sprzątający (czynne), napisany, sprzątnięty (bierne);

przysłówkowe – zachowujące się jak przysłówki (określające czasowniki): śpiewając, zjadając (współczesne), zaśpiewawszy, zjadłszy (uprzednie).

I tak: imiesłowy przysłówkowe tworzą wprawdzie nie zdania, ale równoważniki zdań, czyli twory, które będziemy traktować jako zdania podrzędne w zdaniu złożonym:

Pisząc powyższe zdanie, próbowałam pobić rekord liczby wystąpień słowa „zdanie” w jednym zdaniu.

Zjadłszy wagon odświeżaczy powietrza o zapachu miętowym, smok odważył się pocałować księżniczkę.

Wyjątkiem bywa „wyjąwszy”, które może znaczyć „oprócz”:

Wyjąwszy z szuflady ryzę papieru, zasiadł do pisania. (Tu jest równoważnik, a więc i przecinek).

Wyjąwszy biszkopty wyroby cukiernicze są opodatkowane stawką 8%.

Za to imiesłowy przymiotnikowe oddzielamy przecinkami tylko wtedy, kiedy opisują cechy przygodne, czyli takie, które są, ale mogłoby ich nie być. Albo, inaczej mówiąc, imiesłowy mówiące o tym, co akurat teraz dzieje się z tym, co określają. Na przykład:

Spotkał Pineę po raz pierwszy na przyjęciu u czarnoksiężnika Benia. Kasztanowłosa elfka, tańcząca na krawędzi wanny w samej spódniczce, do dziś stała mu przed oczami.

Tańczącą elfką jest Pinea, grupa imiesłowu nie jest potrzebna do ustalenia, o kogo chodzi, stawiamy zatem przecinki. Brak przecinków mógłby znaczyć, że w nowym zdaniu bohater myśli o innej elfce, co oczywiście byłoby w praktyce bardzo mylące.

Cechy, które nie są przygodne, są istotowe. Opisują trwałe właściwości lub służą do wyodrębnienia zbioru tego, o czym zamierzamy mówić, spośród innych bytów. Je też możemy opisać imiesłowem – ale wtedy nie oddzielamy go przecinkiem:

W komisji sądzącej drwali zasiadały dwie driady i leszy.

Wszystkich krasnoludów podających się za nowe wcielenie boga ospy zatrzymano do wyjaśnienia.

W drugim przykładzie postawienie przecinków oznaczałoby, że wszyscy krasnoludowie podawali się za takie wcielenie i w ogóle wszystkich zatrzymano, cały naród.

Częstokroć jednakże charakter imiesłowu może nie być jednoznaczny, a tym samym pozostawiać autorowi swobodę umieszczenia lub pominięcia przecinka, co zwykle mniej lub bardziej wpłynie na odcień znaczeniowy. Te same zasady stosuje się zresztą analogicznie dla każdej rozwiniętej grupy przydawki (jak widzieliśmy wyżej przy temacie wtrąceń):

Czekoladę, rozchwytywaną w sklepach, dowieziono do miasta dopiero wczoraj.

Notuje się ogólne braki na rynku czekolady i wszelkie jej rodzaje są rozchwytywane.

Czekoladę rozchwytywaną w sklepach dowieziono do miasta dopiero wczoraj.

Tu mowa o jakimś konkretnym gatunku czekolady, który nagle stał się modny. Widać już teraz związek między regułami dotyczącymi wtrąceń i imiesłowów: wtrącenie nie może zawierać informacji o charakterze koniecznym.

Warto wiedzieć, że imiesłowów przysłówkowych dotyczyły jeszcze niedawno takie same zasady jak przymiotnikowych. Jest to jedyna istotna zmiana w regułach polskiej interpunkcji od czasu jej kodyfikacji, dokonanej w latach międzywojennych przez Stanisława Jodłowskiego.

7. W szeregu zbiórka

A teraz zajrzyjmy do wnętrza zdań prostych. Obowiązujące tam reguły są analogiczne do tych, które rządzą rozmieszczeniem przecinków pomiędzy nimi (czyli w większym zdaniu): jak zdania współrzędne rozdzielamy przecinkiem albo spójnikiem czułym, tak samo rozdzielamy szeregi równorzędne, czyli grupy wyrazów, które pełnią w wypowiedzi tę samą funkcję składniową. Typowym przykładem jest wyliczenie, pojawiające się często jako podmiot (tzw. podmiot szeregowy):

Lawina, poślizgnięcie, wychłodzenie to charakterystyczne zagrożenia związane z zimą w górach.

Analogicznie zachowuje się szereg równorzędny dopełnień:

Smoki często jadają owce, poborców i handlarzy obnośnych. Pomiędzy dwoma ostatnimi wyrazami pojawił się spójnik czuły, więc przecinka już nie będzie.

W poprzednim przykładzie ostatni wyraz szeregu ma dodatkowe określenie (handlarzy obnośnych). Równorzędność może też zachodzić, gdy każdemu wyrazowi towarzyszy jego rozbudowana grupa:

Królewna miała cerę jak karraryjski marmur, włosy jak len, oczy jak głąb wieczorów.

8. Kiedy spójnik powtarza się i powraca jak zły szeląg

Smok wypuszczał nosem strużki dymu i parskał, i prychał.

Mamy smoka, który wypuszcza i parska, i prycha – taki sam spójnik dwa razy dzieli szereg, dlatego stawiamy przecinek.

Smok wypuszczał nosem strużki dymu i ognia i parskał.

Zmieniliśmy zdanie – przecinek magicznie znika.

Dlaczego?

Przy wystąpieniach spójnika czułego, które pełnią różne funkcje w składni danego zdania, nie stawiamy przecinka. Dodajemy go, gdy spójnik powtarza się w obrębie tej samej grupy zdań złożonych współrzędnie lub szeregu równorzędnego.

Na potrzeby tej zasady spójników bliskoznacznych zasadniczo nie traktuje się jako identycznych. Zróżnicowanie spójników sygnalizuje mniejsze lub większe zakłócenie równorzędności, wyodrębnienie podgrup z opisywanego szeregu, wobec czego nie byłoby powodu stawiać przecinka:

Smok i królewna oraz Bolek i Lolek nie zjawią się na spotkaniu.

Kiedy zdania podrzędne są dwa, rozpoczęte tym samym spójnikiem, spójnik czuły wykonuje swoją zwykłą pracę, czyli zastępuje przecinek:

Ta barwa poświaty może oznaczać, że zaklęcie odbiło się albo że zadziałało opacznie.

Pod pojęciem „złoty wiek” rozumiemy czasy, gdy kwitła kultura dawnej Polski i gdy Jan Kochanowski ustanowił kanon polskiego wiersza.

9. Nadmiar epitetów a przecinki

Szeregów równorzędnych zbudowanych z przydawek, czyli najczęściej przymiotników określających jeden rzeczownik, dotyczy taka sama zasada jak wszelkich innych szeregów. Jest ona jednak kłopotliwa w interpretacji i całe to zagadnienie wydaje się nie w pełni skodyfikowane.

Oto bowiem stwierdzamy, że przymiotniki należy rozdzielić przecinkiem, gdy tworzą szereg równorzędny, czyli odnoszą się w ten sam sposób do opisywanego przez nie rzeczownika; a należy je zapisać bez przecinka, gdy są nierównorzędne, czyli pierwszy przymiotnik określa pojęcie nazywane wspólnie przez drugi przymiotnik i rzeczownik.

Często jednak nie wiadomo, jaka interpretacja jest właściwsza: czy na przykład we frazie mroczny międzynarodowy zespół słowo mroczny odnosi się do międzynarodowego zespołu, czy słowa mroczny i międzynarodowy niezależnie odnoszą się do zespołu? W jakimś stopniu zależy to od wyczucia i intencji autorskiej, warto jednak posiłkować się pewnymi wytycznymi.

Przydawki opisowe dzielimy na pięć grup, a każda kolejna mocniej lgnie do rzeczownika:

1) liczebne;

2) jakości i opinii;

3) rozmiaru i wieku;

4) kształtu i koloru;

5) przydawki właściwe (zwykle: narodowość, miejsce pochodzenia, materiał).

Kiedy przydawka słabiej lgnąca pojawia się przed taką mocniej przyklejoną, przecinka zasadniczo nie będzie. Kiedy sąsiadują ze sobą dwie przydawki o równym stopniu lepkości, na ogół wypada postawić przecinek, choć czasami odgrywają one tak wyraźnie różną rolę, że autor może go opuścić. Nie może tego zrobić, kiedy stawia przydawkę bardziej lepką przed słabiej lgnącą. Zobaczmy przykład:

W wiosce elfów postawiono wiele pięciobocznych, niebieskich domków. Mamy jedną przydawkę z pierwszej grupy i dwie z czwartej, więc po tej pierwszej oczywiście nie stawiamy przecinka. Podstawowy zapis pomiędzy dwiema kolejnymi jest z przecinkiem, wówczas słowa „pięcioboczny” i „niebieski” równorzędnie określają domki. Jeżeli autor postanowi przecinek opuścić, przekazuje w domyśle coś konkretnego: że wyraz „pięcioboczny” opisuje niebieskie domki, a zatem zapewne stawiano w wiosce także i domki innej barwy, ale tamte nie bywają pięcioboczne.

Po rzeczowniku pojawiają się przydawki definiujące (czyli konieczne, nierozerwalnie z nim związane, takie, bez których straciłby on sens) w kolejności od ogółu do szczegółu, a następnie przydawki dopełniaczowe (określające własność, autorstwo i tym podobne). Przecinka po takich przydawkach stawiać nie należy, przykładowo:

Krasnolud leśny ogoniasty. Mamy trzy wyrazy tworzące wspólną całość, opisujące pewien byt (podgatunek krasnoluda leśnego, który jest gatunkiem krasnoluda), więc nie ma powodu dzielić ich przecinkiem.

Artykuł naukowy driady. Pierwsza przydawka definiuje byt (artykuł naukowy jest czymś zasadniczo innym niż artykuł prasowy czy artykuł spożywczy), druga określa autorstwo. Na mocy konwencji uznajemy taki związek za zbyt bliski, żeby go zaburzać przecinkiem.

Nie należy jednakże zakładać, że każda przydawka napotkana po rzeczowniku będzie definiująca lub dopełniaczowa. Przydawki opisowe po rzeczowniku trafiają się całkiem często, zwłaszcza w poezji i stylizowanej prozie.

10. Misja dla odważnych: przecinki między okolicznikami

– Tak, wejdź do tej jaskini, tam czeka pot, krew i łzy…

– I tyle?

– No i może śmierć, jak nie podołasz zadaniu.

Tak właśnie wygląda problem z użyciem szeregów okoliczników. Warto jednak wyjść z jaskini zwycięsko, nagrodą będzie niezapomniany nastrój zbudowany w nowym tekście. Jak tego dokonać?

Po pierwsze, zapisywać okoliczniki różnych typów bez przecinka (tworzą jeden płynny potok określeń danego czasownika), przykładowo:

Dopłynął bezpiecznie do portu mimo awarii oświetlenia. Mamy tu kolejno okolicznik sposobu, miejsca i przyzwolenia.

Niestety, problem typologii okoliczników nie jest zamknięty i różni filolodzy wyrażają rozbieżne stanowiska. Zobaczmy dla przykładu następujące zdanie:

Nagle z pyzatej tarczy zaczął ubywać coraz to większy kęs, a tego jednego zagrożenia polarnicy nie przewidzieli: przy całkowitym zaćmieniu Księżyca nie zdołaliby rozeznać się w stanie lodu morskiego i wydostać na przylądek.

Nie jest jasne, czy mamy tu do czynienia z okolicznikiem czasu, okolicznikiem warunku, z rzadko spotykanym w szkolnych omówieniach gramatyki okolicznikiem czynnika towarzyszącego, czy może z jeszcze innym. Można powiedzieć, że to dobrze – interpretacja pozostaje w gestii autora. Ale z drugiej strony – skoro interpretacja pozostaje w gestii autora, to może się zupełnie nie zgadzać z interpretacją czytelnika.

Co się tyczy okoliczników tego samego typu, często będą one tworzyć szereg równorzędny, choć istnieją wyjątki. Łatwo poznać, że mamy do czynienia z szeregiem i trzeba postawić przecinki, gdy grupa okoliczników przybiera postać (całkowitego lub przykładowego) wyliczenia:

Firn w Honoratce utrzymuje się w maju, w czerwcu, czasem do połowy lipca. Trzy równorzędne okoliczniki czasu.

W leśnych ostępach, na halach górskich, w wodach śródlądowych, w kraterach wulkanów spotykamy właściwe tym środowiskom rodzaje nimf. Cztery równorzędne okoliczniki miejsca.

Elfka patrzyła na oprawcę wzgardliwie, z niedowierzaniem. Dwa równorzędne okoliczniki sposobu.

Dla słabości przemysłu, dla wielkiego bezdroża pozostało tak pięknie, jak ongi. Dwa równorzędne okoliczniki przyczyny.

Najważniejszy wyjątek od zasady równorzędności to tak zwane spiętrzenie okoliczników. Spiętrzenie zachodzi wówczas, gdy dwa okoliczniki danego typu wspólnie (a nie tylko w tej samej roli) wyrażają pewien sens, więc gdy utrata znaczenia po wycięciu jednego z nich byłaby istotnie większa, niż to się dzieje w wyliczeniach. Poniekąd stają się wówczas jednym okolicznikiem, tylko złożonym z kilku wyrazów. Do tej kategorii należy wiele powszechnych wyrażeń typu w niedzielę rano, na bulwarze w Szczawnicy, które raczej odruchowo zapisuje się poprawnie (bez przecinka). Jednakże okoliczniki inne niż miejsca i czasu właściwie nie tworzą spiętrzeń. Z rzadka zdarza się to jeszcze okolicznikom sposobu (płynął kraulem z zanurzoną głową), spiętrzenie innego rodzaju byłoby wyjątkową ciekawostką.

Drugi wyjątek – rzadszy, ale łatwiej prowokujący błędy – to okolicznik dopowiedziany, stanowiący właściwie rodzaj wtrącenia. Tutaj brak równorzędności wynika z tego, że taki okolicznik albo dodatkowo objaśnia treść, którą odbiorca o dostatecznej wiedzy mógłby już przyswoić z jego poprzednika tego samego typu, albo – przeciwnie – precyzuje ją, ale w sposób nieistotny lub bardzo mało istotny dla podstawowego sensu całego zdania. Przykładowo:

Godne uwagi formy geologiczne występują w Jarze Swelini, na granicy Gdyni i Sopotu.

Na razie mogłoby się wydawać, że nie ma istotnej potrzeby odróżniać go od szeregu równorzędnego (lecz co najwyżej od spiętrzenia). Widzimy jednak różnicę, kiedy po takiej grupie okoliczników pojawia się dalsza część zdania, nieraz po prostu określane przez nie orzeczenie:

W górnej partii doliny, prawie pod samą przełęczą, wylegiwał się smok. Okolicznik dopowiedziany oddziela się przecinkami obustronnie.

Teraz już widać, że w pewnych przypadkach kształt reguł pozwala na sporą swobodę autorską pomagającą uściślić sens wypowiedzi. Przyjrzyjmy się trzem możliwym zapisom następującego zdania:

Poznał Theri przed kilkoma miesiącami podczas finału Międzynarodowej Olimpiady Lingwistyki Matematycznej i zakochał się bez pamięci. To można czytać dwojako. Być może piszący uznaje „przed kilkoma miesiącami podczas finału” za spiętrzenie, o ile spodziewa się – może dzięki szerszemu kontekstowi – że odbiorca uzna te informacje za uzupełniające się wzajemnie i wspólnie określające datę. Być może zaś uważa, że okoliczniki te pełnią zbyt różne funkcje, aby mogły tworzyć szereg równorzędny, zwłaszcza jeżeli w danej sytuacji fragment o finale wyjaśnia bardziej przyczynę niż czas spotkania.

Poznał Theri przed kilkoma miesiącami, podczas finału Międzynarodowej Olimpiady Lingwistyki Matematycznej, i zakochał się bez pamięci. Dla autora najważniejsze jest określenie czasu zawarcia znajomości, a informację o finale – w danym kontekście niepomocną w datowaniu – uważa za całkowicie uboczną, sygnalizuje zatem okolicznik dopowiedziany.

Poznał Theri przed kilkoma miesiącami, podczas finału Międzynarodowej Olimpiady Lingwistyki Matematycznej i zakochał się bez pamięci. Tutaj badana grupa jest potraktowana jako zwykły szereg równorzędny dwóch okoliczników czasu. Wzmianka o finale nie jest znacznie mniej ani bardziej dokładna od datowania „przed kilkoma miesiącami”, nie wchodzi też z nim w synergię, być może odbiorca wie skądinąd, że finał był właśnie kilka miesięcy wcześniej. W praktyce taki wybór interpunkcyjny jest rzadki, o ile grupa okoliczników nie tworzy bardzo wyraźnego wyliczenia. Niektóre źródła językoznawcze uznają go za godny polecenia, inne zupełnie pomijają.

Na koniec warto zwrócić uwagę, że obecność tego samego przyimka nie musi wcale świadczyć o tym, że typ wprowadzanego nim okolicznika jest taki sam. Kiedy przyimek powtarza się trzy lub więcej razy, istnieje jednak tendencja, by taką grupę okoliczników przestankować jak szereg (równorzędny teraz nie w składni, lecz w powiązaniu zabiegiem stylistycznym):

Autora pochowano pod nazwiskiem B. B. Kózki pod płotem cmentarza w Wędziagole. Okoliczniki sposobu i miejsca.

Autora pochowano pod osłoną nocy, pod nazwiskiem B. B. Kózki, pod płotem cmentarza w Wędziagole. Okoliczniki czasu (czy może czynnika towarzyszącego), sposobu i miejsca.

11. Nikt nie woła

Wołacz należy zawsze otaczać przecinkami, jako że jest niezależny składniowo od reszty zdania. Łatwo to zapamiętać, wyobrażając sobie herolda, który potrzebuje dużo przestrzeni, by nadąć pierś powietrzem i wykrzyczeć czyjeś imię, więc stawiamy wokół niego ogrodzenie:

Kochanie, wieczerza czeka.

Czego tutaj szukasz, elfie?

Nie rusz, Andziu, tego kwiatka.

W dostatecznie rozbudowanej grupie wołacza mogą stać wynikające z innych reguł przecinki, co oczywiście nie zmienia potrzeby odgrodzenia całości:

Wieżo czarnoksiężnika, który ćwiczy swe mroczne zaklęcia na niewinnych mieszczanach, ruń aż do fundamentów i obróć się w proch.

Nic się też nie zmieni, jeśli zamiast wołacza postawimy kolokwialnie mianownik:

Witaj, Carl.

Wychodzić, Czarno-Brązowa Straż! (Wzorcowo: Carlu, Straży).

Jedyna drobna trudność może wyniknąć przy połączeniu wołacza z wyrazem oznaczającym okrzyk. Najprostsze wytyczne są takie, żeby nie oddzielać wykrzyknika „o” od grupy wołacza: „O Elbereth!”, „O mój rozmarynie!”, „O roku ów!” i tak dalej. Istotne jest jednak, że w tych przypadkach „o” nie przekazuje samodzielnej treści, lecz tylko wzmacnia wymowę wołacza. Wykrzyknik ten może mieć odrębne znaczenie, wyrażać na przykład zwrócenie na coś uwagi, przypomnienie czy żal, i wtedy autor może – nawet powinien – wydzielić go przecinkiem:

Panie kierowniku… panie kierowniku… Zaraz sobie przypomnę nazwisko… O, panie kierowniku Choju!

O, ty północny widnokręgu wdowi, któremu nigdy światła te nie gorą!

Z drugiej strony zdarza się też, wprawdzie dość rzadko, że inne niż „o” wyrazy oznaczające okrzyk nie niosą samodzielnej treści i należy je potraktować jako wcielone w tok wołacza:

A ty byku!

Hej strzelcy, wraz!…

Hej Krywaniu, Krywaniu wysoki!

12. Samotność zaimka bez przecinka

Weź to serce, wyjdź na drogę i nie pytaj się dlaczego.

Samotny zaimek względny na końcu zdania nie jest oddzielany przecinkiem. Dlaczego? Mówiliśmy, żeby nie pytać. Uznaje się, że taki pojedynczy wyraz nie tworzy jeszcze wypowiedzenia podrzędnego. To umowna konwencja, poświadczona choćby przez zasady PWN. Inne typowe przykłady:

Zamierzam przepłynąć jezioro zamieszkiwane przez krakena, ale sam nie wiem po co.

Ma pani wysadzić most kolejowy na Berunie, wszystko mi jedno jak.

Kiedy jednak taka grupa jest choćby minimalnie rozbudowana, wtedy już traktujemy ją jako równoważnik zdania podrzędnego i odpowiednio wydzielamy:

Takie żniwo, jaki sierp.

Nigdy nie widziałam takiego śladu łapy, nie mam pojęcia, co to.

13. Spójniki specjalnej troski

Wspominaliśmy już, że interpunkcja w języku polskim przede wszystkim wydobywa budowę zdania, żeby je uczynić bardziej zrozumiałym. Dlatego właśnie, zamiast kuć regułki, lepiej ćwiczyć logiczny rozbiór zdania. Mimo wszystko pewne spójniki często prowokują błędy nawet u doświadczonych autorów, i nimi właśnie zajmiemy się w tym podrozdziale.

Jak już widzieliśmy, spójnik „a” zwykle wymaga przecinka, łączy bowiem zdania (lub ich części) wprawdzie współrzędne, ale przeciwstawione sobie: Była to nimfa wodna, a nie leśna. Czasami jednak „a” pełni funkcję spójnika łącznego. Najbardziej typowe konstrukcje tego rodzaju to między ustami a brzegiem pucharu, słoń a sprawa polska. Zwykle dzieje się to wewnątrz wypowiedzenia, ale przy niewielkiej stylizacji archaicznej takie „a” może też łączyć zdania składowe:

Chlali a bili w bęben.

Pytanie: postawić czy nie postawić przecinka przed „czy”? powoduje ból głowy u wielu autorów. Bezpośrednią przyczyną tego bólu jest fakt, że „czy” pełni przynajmniej trzy różne funkcje, a każda wymaga innego traktowania.

Po pierwsze, „czy” może odgrywać rolę partykuły pytajnej, czyli wyrazu wprowadzającego wybór możliwości. Wówczas, choćby nawet rozdzielało zdania składowe, przecinek nie jest zalecany:

Chce nam się walczyć z tym trollem czy szukamy innego mostu?

Ale uwaga! Jeżeli pytajne „czy” powtarza się w zdaniu, przecinek stawiamy:

Czy wasza relacja jest platoniczna, czy ten jednorożec upośledzony?

Po drugie, „czy” może zastępować „lub”. Wtedy, oczywiście, nie trzeba przecinka, o ile tylko nie mamy do czynienia z szeregiem równorzędnym:

Jakieś krasnale czy gnomy znowu protestują przed gmachem parlamentu.

Poproszę miód pitny czy cydr, czy ambrozję.

I po trzecie: „czy” może wprowadzać zdanie podrzędne. Przecinek jest wymagany:

Chciałam się tylko upewnić, czy polisa pokryje szkody spowodowane przez praktyki czarnomagiczne.

Czytelnik mógł już odnotować, że zasady dotyczące pierwszych dwóch przypadków są bardzo podobne. Mimo to należy je odróżniać, co pokazuje następujący przykład:

Czy naleśnik jest napojem czy sosem? Zapis z przecinkiem oznaczałby, że drugie „czy” jest powtórzoną partykułą pytajną; bez przecinka – że pełni funkcję „lub”. A zatem – jeśli przecinka nie postawimy, mamy pytanie o to, czy naleśnik podpada pod przynajmniej jedną z dwóch kategorii (napojów lub sosów), czy nie podpada pod żadną z nich. Gdybyśmy go wstawili, okazałoby się, że pytający już z góry założył, że naleśnik podpada pod jedną i tylko jedną z tych kategorii, a teraz pyta, pod którą, to jest oczekuje odpowiedzi: naleśnik jest napojem; albo odpowiedzi: naleśnik jest sosem. O ile pierwsze pytanie może być sarkastycznym zwróceniem rozmówcy uwagi na absurd wynikający z jego rozumowania, o tyle drugie jest już ciut surrealistyczne.

W ostatniej kwestii związanej z przecinkiem przed “czy” dochodzi do pewnego przecięcia się reguł. Weźmy dla przykładu pytanie Czy pana syn jest zdrowy, czy chory? i przenieśmy je do zdania podrzędnego:

Muszę wiedzieć, czy pana syn jest zdrowy(,) czy chory.

Z jednej strony byłoby nielogiczne, gdyby takie włożenie pytania w kontekst zmieniało jego wewnętrzną interpunkcję, z drugiej nie ma powodu stawiać przecinka, skoro teraz “czy” nie powtarza się w tej samej roli. To rzeczywiście kwestia sporna, nawet wśród językoznawców. Co najwyżej można polecić wybór tego zapisu, który w danym przypadku wydaje się bardziej jednoznacznie przekazywać intencje autora.

Spójnik „jak” wprowadza okolicznik sposobu, który może być całym zdaniem podrzędnym – i wtedy wymaga przecinka – albo pojedynczym słowem czy króciutką frazą z enklityką. Wtedy przecinka nie postawimy. Jeżeli okolicznik nie jest zdaniem (ani równoważnikiem) podrzędnym, ale jest trochę rozbudowany, decyduje autor. Postawi on przecinek, jeśli zechce mocniej zaznaczyć, że mamy tu dopowiedzenie, a nie postawi, jeśli nie zechce. Nawet w obrębie jednego zdania może być różnie:

Uciekłem jak spłoszony pobliskim wystrzałem, opadłem z sił po drodze i szedłem, jak we śnie. Nie ma to nic wspólnego z zasadą stawiania przecinka przed powtórzonym spójnikiem: równie dobrze przecinek mógłby stanąć przed pierwszym „jak”, przed obydwoma albo przed żadnym z nich.

Przed spójnikami „niż” i „zamiast” stawiamy przecinek, gdy rozdzielają zdania składowe, a nie stawiamy, gdy tego nie robią:

Młode żywiołaki chętniej uczą się interpunkcji, niż pracują na roli.

Elfka trafiła na zajęcia dodatkowe z gramatyki zamiast do ciemnicy.

Kiedy natomiast spójniki te rozdzielają równoważniki zdań, wybór należy do autora. Można polecać, by nie stawiać przecinka, gdy człony są bardzo krótkie lub mają charakter stopniowania, a stawiać go, gdy tworzą rozbudowane przeciwstawienie:

Lepiej odczuwać dyskomfort niż cierpieć.

Lepiej umrzeć stojąc, niż żyć na kolanach.

(Brak przecinka przed stojąc w ostatnim przykładzie mógłby być uznany za błąd, ale pełne omówienie tego przypadku wykracza poza zakres Interpunkcji dla średnio zaawansowanych).

„To” oddzielamy przecinkiem w zdaniach warunkowych, kiedy jest sparowane ze znanymi z podręczników logiki spójnikami:

Jeśli dziś wtorek, to jesteśmy w Tramai.

Gdyby czarnoksiężnik dysponował takimi machinami, to już dawno nie mielibyśmy ani jednej twierdzy.

albo i kiedy te spójniki pozostają w domyśle:

Lubisz oddzielać mak od popiołu, to oddzielaj.

Kiedy zaś „to” jest częścią (łącznikiem) orzeczenia imiennego, czyli wprowadza definicję lub przynależność do klasy:

Oreada to nimfa górska.

wtedy przecinka nie stawiamy.

Bibliografia

Stanisław Jodłowski, Witold Taszycki, Zasady pisowni polskiej i interpunkcji, Ossolineum 1983

Ewa i Feliks Przyłubscy, Gdzie postawić przecinek?, Wiedza Powszechna 1984

Zasady pisowni i interpunkcji, sjp.pwn.pl

Bartłomiej Cieśla, Przecinek a sąsiedztwo okoliczników, Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 2016