O niskim stężeniu felietonu w felietonie (publicystyka w NF 4/2015)

Uwaga! Marudzenie zbliżające się (asymptotycznie) do trollingu!

Publicystykę w NF podzielić można na tę około-fantastyczną (o książkach, filmach, serialach, komiksach) oraz ogólną (o nauce, społeczeństwie, d…e Maryni). W ostatnim numerze są cztery felietony drugiego rodzaju i powiem szczerze, każdy mnie trochę rozczarował. Więc tak sobie teraz myślę i myślę: czy ja taki wybredny jestem, czy coś tu jednak w publicystyce kuleje? Ale po kolei:

1.

E-narkotyki Mateusza Wielgosza poruszają temat na czasie. Niektórzy stawiają tezę, że ludzie przyszłości, poza wąską kastą decydentów, spędzą żywot właśnie na przeróżnych e-stymulatorach, bo nic innego do roboty mieć nie będą. Dobra, czego się w takim razie czepiam? Ano tego, że ten felieton to nie felieton, ale dość sztywny wykład. Brak mi tu czegoś od Autora, naturalnego dla sztuki felietony błyskotliwego subiektywizmu, po prostu jakiejś wartości dodanej – np. aby poza zreferowaniem badań Autor samodzielnie połączył jakieś dwie cegiełki w ciekawą refleksję czy anegdotę. Tego, niestety, nie ma.

2.

Galileusz na krawędzi Wawrzyńca Podrzuckiego to nie trzymający się jednego wątku felieton ale przelany na papier meandryczny strumień refleksji. Na początku mamy ni w pięć ni w dziesięć pytanie o różnicę między SF a fantasy. Dowiadujemy się o czym mówi SF, ale już – co by zamykało porównanie – o czym mówi fantasy Autor nie raczył nam napisać. Takie porównywanie ma zbliżony sens do zestawiania szkolnych lekcji fizyki z wychowaniem fizycznym, przy napuszonym zaznaczeniu, że fizyka jest, wiadomo, naukowa. I co z tego, że zapytam? WF gorszy, lepszy, niepotrzebny?

Dalej jest jeszcze gorzej. Co niby znaczy „umysłowo-technologiczny zastój”, bo w średniowieczu bynajmniej czegoś takiego nie było. Gdyby nie wzgardzana przez nieuków scholastyka pewnie nie mielibyśmy cybernetyki, a np. gotyckie katedry to perełki inżynierii. Warto też sięgnąć do teorii „odczarowania” Maxa Webera, by uświadomić sobie, że ten współczesny racjonalizm może mieć – paradoksalnie – religijne korzenie.

Potem jest przeskok do konfliktu racjonalizmu z irracjonalnością oraz wywód o tym, że grozi nam upadek niczym w cesarstwie rzymskim. Analogia jest równie urocza co całkiem nietrafiona. Przecież takie, dajmy na to, argumenty antyszczepionkowców nie degenerują immunologii jako nauki, a wręcz przeciwnie – służą jej rozwojowi, bo np. by uspokoić populację poszukuje się bezpieczniejszych/czystszych szczepionek. Owszem, irracjonalizm może zarazić sporą część ludzkości, ale nie zagrozi eliminacją pozostałym z tego prostego powodu, że dobór naturalny promuje racjonalnych. Problem zatem jest, ale całkiem inny – nie będzie upadku, ale polaryzacja na oświeconych i zabobonnych.

Dalej słyszymy „szokujące” wyznanie, że oto ktoś podważył święte kryterium falsyfikowalność. Tak jakby ono nie było podważane od ponad czterdziestu lat przez najważniejszych metodologów i zastępowane np. rozwojowością programu naukowego (Lakatos). Potem niewiele mówiący wywód o wypaczeniach współczesnej nauki, który wszelako nie nawiązuje do wcześniejszych refleksji, a mógłby – bo oto nauka coraz bardziej upodabnia się do obudowanej w mechanizmy obronne pseudonauki. Co ciekawe i z czego Autor zdaje się nie zdawać sobie sprawy, istnieje też proces dokładnie odwrotny – odjechane pseudonauki mają już swoje recenzowane – i to „uczciwe”, czyli nie za kasę – pisma oraz falsyfikowalne (sic!) hipotezy (np. kreacjoniści używają egzotycznych modeli zakładających inicjalną boską interwencję, a potem już formułujących ilościowe predykcje rzekomo trafniejsze niż mainstreamowe modele fizyczne, wygooglujcie sobie np. rapid decay theory). Widać więc, jak zakręcony jest problem demarkacji nauka/pseudonauka i jak bardzo realna jest zmiana definicja samej naukowości.

Nie rozumiem też ubolewania na końcu, że nauka nie spełni pokładanych w niej nadziei, to ludzie się od niej odwrócą. Skoro nie spełni, to czemu się mają nie odwracać? Czy Autor tak samo ubolewa, że ludzie się odwrócą od kultu religijnego, które nie spełni ich nadziei? Ogólnie zatem – misz-masz i na każdym kroku nieadekwatne wnioski.

3.

Bezpieczeństwo w roku 2040 Rafała Kosika to już ostra jazda po bandzie i niejako przeciwne ekstremum względem felietonu Wielgosza. Zapytam złośliwie, czy Autor przespał ostatnich parę lat, bo zna tylko poduszki powietrzne i napinacze pasów? O systemach antykolizyjnych, asystentach pasa ruchu, przeróżnych parktronikach czy adaptacyjnych reflektorach nie słyszał? Układy informujące służby ratunkowe o wypadku, w oparciu o GPS i sieć GSM to nie jest żadna przyszłość, ale od lat standard np. w limuzynach BMW, a za kolejnych parę lat wyposażenie obowiązkowe wszystkich nowych samochodów w UE. Coraz większą popularność zyskują też tzw. „telematics policy” – ubezpieczenia, w których składka jest re-kalkulowana w oparciu właśnie o dane transpondera gdzie i jak kierowca jeździ. To ciekawa opcja zwłaszcza dla młodych kierowców, którzy normalnie są postrzegani jako grupa wysokiego ryzyka i płacą bardzo wysokie składki. To jest teraźniejszość, a nie 2040!

Samochody już zresztą mogą jeździć same, większym problemem jest prawo niż technologia (stąd takie paradoksy, że system utrzymania samochodu na pasie ruchu w nowym Mercedesie klasy S wymaga, aby kierowca trzymał dłoń na kierownicy, co zresztą niektórzy dowcipnisie sprytnie obchodzą). Z drugiej jednak strony, przy całym pędzie do nowinek, przemysł zabezpiecza również pragnienia tradycjonalistów – mamy obecnie renesans „muscle cars”, a na potrzeby maniaków wachlowania drążkiem w supersamochodach (911, Corvette) wprowadzane są siedmiobiegowe ręczne skrzynie biegów. Survivaliści też mają się dobrze i mogą wciąż nabybać swoje proste survivalowe gadżety. Na naszych oczach powstaje w Europie państwo anty-opiekuńcze Liberland (liberland.org). Może więc nie czeka nas totalna inwigilacja, ale tylko – jakoś się nawiązało do tekstu Podrzuckiego wyżej – polaryzacja.

4.

Potrzeby wielu Petera Wattsa. No, tego mi nie wybaczycie, ale Watts też Ameryki nie odkrywa, choć porusza ważny problem. Poświęcanie jednych jednostek na rzecz drugich jest od wielu lat wałkowane przez etyków, ekonomistów i politologów. To konflikt różnych wersji utylitaryzmu lub utylitaryzmu z intencjonalizmem, natomiast byłby bardzo ostrożny z utożsamianiem tego z logicznością/racjonalnością. Racjonalność, zgodnie ze starą definicją Von Neumanna-Morgensterna to maksymalizacja oczekiwanej użyteczności. Ale użyteczność to zawiły koncept.

W felietonie dopuszczalne są uproszczenia, ale nie można upraszczać ponad miarę, chyba że służy to skarykaturowaniu. Rachunek zysków i strat – nawet na poziomie śmierci i przeżycia podatników – i owszem, jest przeprowadzany, ale nigdy nie jest on prosty, np. filozof Jon Elster zwraca uwagę, że np. losowe zabicie 10 tysięcy ludzi z populacji to nie to samo co wyparowanie 10-tysięcznego miasta. Wattsowy super-utylitarysta wpada zresztą we własne sidła, bo jeśli się sugeruje, że racjonalne działanie moralne to „liczenie trupów”, to per analogiam, racjonalne jest zmuszać ludzi by się mnożyli na potęgę, dopóki życie kolejnego dziecka jest choć marginalnie znośniejsze niż nie-życie (słynny argument etyczny Dereka Parfita).

Podobnie, samo pojęcie „Większe Dobro” jest w felietonie użyte nieprecyzyjnie, bo pod zadaną tezę – dla zwolenników etyki absolutystycznej Większym Dobrem może być uniknięcie jednej niewinnej śmierci niż ocalenia tysiąca istnień. Mamy tu odejście od aksjomatu utylitarnego, ale czy na pewno tchórzowskie, co sugeruje Watts, czy może wręcz przeciwnie, heroiczne? Również ostatni przykład Wattsa jest słaby, bo całkiem prostacki. Nie uwzględnia bowiem, jak na ogólny dobrostan społeczeństwa wpływałby fakt, że nie znasz dnia ani godziny kiedy zostaniesz zgarnięty z ulicy i dla „większego dobra” pocięty na narządy. Użyteczność to zdecydowanie coś więcej niż księgowanie życia i śmierci. Summa summarum, inteligentny wszak Watts idzie tu trochę po linii najmniejszego oporu, by zaszokować czytelnika tym, co ani szokujące ani przesadnie odkrywcze nie jest.

No i właśnie, jakoś tak kiepsko mi ta publicystyka wyglądała. Oczekuję, że z felietonu opisze coś nowego i ważnego (to spełnił tylko Wielgosz, no powiedzmy, że dla niektórych też Watts) oraz że mnie rozbawi (żaden, nieintencjonalne rozśmieszenie się nie liczy) pokaże pazur (tylko trochę Watts) bądź pobudzi do refleksji (ale nie nad swoim poziomem). Czy ja jestem przesadnie wymagający, trollujący wręcz, czy może jednak coś w tym moim czepialstwie jest???

PS. Sorki za literówki, na szybko pisane.